Bogga cusub ee fiisaha elektiroonigga ee Soomaaliya wuxuu ka maqan yahay habraacyada ammaanka ee saxda ah, taas oo ay isticmaali karaan dadka xunxun ee doonaya inay soo dejistaan kumanaan fiisooyin elektiroonig ah oo leh macluumaad xasaasi ah, oo ay ku jiraan faahfaahinta baasaboorka dadka, magacyadooda buuxa, iyo taariikhaha dhalashada.
Al Jazeera ayaa xaqiijisay nuglaanshahan nidaamka toddobaadkan, ka dib markii ilo xogeed uu siiyay xog ku saabsan khatarta macluumaadka iyo cadeymo muujinaya inay ka warbixiyeen arrintaas hay’adaha Soomaaliya usbuucii hore si ay uga digaan nuglaanshahan.
Ilo xogeedka ayaa sheegay in inkasta oo ay dadaal sameeyeen, aysan weli jirin wax jawaab ah oo ka timid hay’adaha dowladda, isla markaana arrintu aan la xalin.
“Jabinta ku saabsan macluumaadka shakhsiyeed ee xasaasiga ah ayaa si gaar ah halis u ah, maxaa yeelay waxay dadka ku ridi kartaa khataro kala duwan, oo ay ku jiraan xatooyada aqoonsiga, khiyaanada, iyo ururinta xogta sirta ah ee dadka xunxun,” Bridget Andere, falanqeeye siyaasadeed oo sare oo ka tirsan ururka xuquuqda dhijitaalka ee Access Now, ayaa u sheegtay Al Jazeera.
Nuglaanshahan cusub ee ammaanka wuxuu yimid hal bil ka dib markii masuuliyiinta ay sheegeen inay bilaabeen baaritaan ka dib markii hakarayaal ay burburiyeen barnaamijka fiisaha elektiroonigga ee dalka.
Toddobaadkan, Al Jazeera ayaa awood u yeelatay inay ku celiso nuglaanshahan nidaamka oo laga helay ilaha xogta ee aan haynay. Waxaan awooday inaan soo dejisto fiisooyin elektiroonig ah oo ka kooban macluumaad xasaasi ah oo ku saabsan dad badan muddo gaaban gudaheed. Tani waxay ku jirtey faahfaahinta shakhsiyeed ee dad ka soo jeeda Soomaaliya, Boortaqiiska, Iswiidhen, Mareykanka, iyo Iswiis.
Al Jazeera ayaa su’aalo u dirtay dowladda Soomaaliya waxayna u sheegtay in nidaamku leeyahay cilad, laakiin ma aysan helin wax jawaab ah.
“Dadaalka dowladda ee ku aaddan hirgelinta nidaamka fiisaha elektiroonigga, iyadoo aan si cad loogu diyaar garoobin khataraha suurtagalka ah, ka dib markii ay dib u hirgelisay ka dib jebinta xogta ee culus, waa tusaale cad oo muujinaya sida iska indha tirka dadka iyo xuquuqahooda marka la hirgelinayo kaabayaasha dhijitaalka ah ay u burburin karto kalsoonida dadweynaha iyo abuurista nuglaanshooyin aan loo baahnayn,” ayay tiri Andere.
“Waxaa sidoo kale niyad jab ah in hay’adaha Soomaaliya aysan weli shaacin digniin rasmi ah oo ku saabsan jebinta xogtan ee [Nofeembar].”
“Xaaladaha noocan ah, sharciga ilaalinta xogta ee Soomaaliya wuxuu amrayaa in dadka xogta haya ay ogeysiiyo hay’adda ilaalinta xogta, iyo xaaladaha khatarta sare leh sida dhacdadan, inay sidoo kale ogeysiiso dadka ay saameysay,” ayay ku dartay Andere.
“Waxaa khasab ah in loo adeegsado ilaalin dheeraad ah xaaladdan, sababtoo ah waxay ku lug leedahay dad ka kala yimid dalal kala duwan, sidaas darteedna waxa jira qaybo kala duwan oo shuruuc ah.”
Al Jazeera ma soo bandhigi karto faahfaahinta farsamo ee jebinta xogta sababtoo ah ciladda nidaamka wali lama xalin, marka haddii la daabaco waxay u fududayn kartaa hakarayaasha inay nuqul ka sameeyaan siday u jebin lahaayeen.
Macluumaad kasta oo xasaasi ah oo Al Jazeera ay ka heshay baaritaanka waxaa la baabi’iyey si loo hubiyo asturnaanta dadka ay arrintu khusayso.
Jebinta Hore
Bishii hore, dowladda Mareykanka iyo Boqortooyada Ingiriiska ayaa soo saaray digniin ku saabsan jebinta xogta ee soo baxay, taas oo ku saabsan in macluumaadka in ka badan 35,000 oo qof oo codsaday fiiso elektiroonig ah ay ku sifiyeen.
“Xogta ka soo baxday jebinta waxaa ku jiray magacyada codsadayaasha fiisaha, sawiradooda, taariikhaha iyo goobaha dhalashada, cinwaannada iimaylka, xaaladda guurka, iyo cinwaannada guriga,” sidaas ayuu yiri Safaaradda Mareykanka ee Soomaaliya xilligaas.
Jawaab ahaan jebinta xogtaas, Hay’adda Socdaalka iyo Shaqaalaha ee Soomaaliya (ICA) ayaa beddeshay bogga fiisaha elektiroonigga ee cusub ee domain cusub si ay amniga u xoojiso.
Hay’adda socdaalka ayaa sheegtay Nofeembar 16 inay si gaar ah u qaadanayso arrintan, waxayna shaacisay inay bilowday baaritaan ku saabsan arrintan.
Usbuucii hore, Wasiirka Difaaca Soomaaliya Axmed Moalim Fiqi ayaa ammaaneeyay nidaamka fiisaha elektiroonigga, isagoo sheegay inuu si guul ah uga hortagay dagaalyahannada ISIL (ISIS) inay soo galaan dalka, iyadoo dagaal socday muddo bilal ah oo ka dhacay waqooyiga dalka oo ka dhan ah la-hawlgalayaasha kooxda.
Andere oo ka tirsan Access Now ayaa iftiimisay in dowladuhu inta badan degdeg ugu dhaqaaqaan hirgelinta nidaamyada fiisaha elektiroonigga, taas oo badanaa keenta xaalado amni darro ah.
Waxay sidoo kale sheegtay in ay adag tahay dadka inay iska ilaaliyaan noocyada jebinta xogta ee noocan ah.
“Ka fekerida ilaalinta xogta iyo amniga dhijitaalka ah inta badan waa tan ugu horreysa ee aan la tixgelin,” ayay tiri. “Waa adag tahay in lagu soo rogo masuuliyadda dadka maxaa yeelay xogta ay bixiyeen waa lagama maarmaan si loo maro habraac gaar ah.”
